Αναδημοσίευση από Thessaloniki Arts and Culture
Τα συμμαχικά νεκροταφεία του Ζέιτενλικ ή Ζεϊντελικ, στη Θεσσαλονίκη είναι η μεγαλύτερη στρατιωτική νεκρόπολη της χώρας, όπου βρίσκονται θαμμένοι 20.500 στρατιώτες των συμμάχων της Αντάντ, που πολέμησαν στο Μακεδονικό Μέτωπο κατα τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Βρίσκονται στην οδό Λαγκαδά, περίπου ενάμισι χιλιόμετρο βόρεια της πλατείας Βαρδαρίου.
Είχα κάπου διαβάσει γι’αυτό. Άλλο όμως να το διαβάζεις και άλλο να το βλέπεις με τα ίδια σου τα μάτια. Και σε διαβεβαιώνω ότι όχι μόνο αξίζει να το επισκεφθεί κανείς -αλλά επιβάλλεται. Σήμερα θα σε πάω στη μεγαλύτερη στρατιωτική νεκρόπολη της Ελλάδας. Στο περίφημο Ζεϊτενλίκ. Ενάμισι χιλιόμετρο βορειότερα από την Πλατεία Βαρδαρίου. Στη Θεσσαλονίκη. Σε περιμένουν εκπλήξεις.
Το πρώτο πράγμα που συναντάς όταν εισέρχεσαι στο νεκροταφείο, είναι ένα μνημειώδες κτήριο με τρούλο και σταυρό απάνου του. Από τα όσα κατάλαβα στις επιγραφές, πρόκειται για σερβικό κοινοτάφιο -εξού και οι βυζαντινές εικόνες αγίων.
Το κτήριο φαινόταν συμπαγές, χωρίς μεγάλα ανοίγματα και χωρίς είσοδο στην μπροστινή ή τις πλαϊνές του πλευρές. Εντούτοις στο πίσω μέρος εντόπισα μία μικρή πόρτα, δυστυχώς κλειδαμπαρωμένη. Δίπλα της υπήρχε ένα τραπεζάκι και απάνου του μερικά κρασοπότηρα, μπουκάλια, πλαστικά ποτήρια και ένα κουτί από μπισκότα με λουλούδια και εικόνες της Παναγίας.
Πίσω από το κτήριο ανοίγονται μπροστά σου, μεγάλες εκτάσεις γιομάτες σταυρούς, συμμετρικά τοποθετημένους. Διέσχισα το σέρβικο και το ρώσικο τομέα, χαζεύοντας τα ονόματα και διαβάζοντας από μέσα μου.
Ατελείωτες σειρές από σταυρούς -είναι τόσοι πολλοί που μπερδεύεται το μάτι σου. Για την ακρίβεια είκοσι χιλιάδες πεντακόσιοι νεκροί. Τόσοι είναι θαμμένοι σε ετούτο το μέρος. Μία ολάκερη σειρά από ανθρώπους που έπεσαν στα πεδία των μαχών του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Κάποιοι εξ αυτών αναφέρουν μόνο το όνομα, κάποιοι άλλοι τη στρατιωτική μονάδα στην οποία ανήκε ο στρατιώτης ή την ηλικία του. Νέοι άνθρωποι ήταν. Εικοσάρηδες και εικοσιπεντάρηδες. Που θα μπορούσαν να έχουν γίνει δάσκαλοι και πυροσβέστες και επιστήμονες και καλλιτέχνες και υπάλληλοι και εργάτες και αρχιτέκτονες. Και να έχουν παιδιά. Και τα παιδιά των παιδιών τους να ήταν φίλοι μας. Ή να ήμασταν κι εμείς οι ίδιοι.
Δεν σε έφερα εδώ για να σου κάμω μάθημα ιστορίας μη-χειρότερα. Απλώς να σου πω ότι οι νεκροί αυτοί ανήκουν όλοι στα συμμαχικά στρατεύματα της Αντάντ που έπεσαν μαχόμενα στο Βαλκανικό Μέτωπο. Άγγλοι, Γάλλοι, Σέρβοι, Ρώσοι και Ιταλοί. Στο πλευρό τους τάχθηκε και η Ελλάδα του Βενιζέλου. Και διευκρινίζω “του Βενιζέλου”, διότι όπως πολύ καλά γνωρίζεις η άλλη Ελλάδα, η βασιλική, υποστήριζε την απέναντι πλευρά του μετώπου. Τους Γερμανούς ντε, τους Αυστριακούς, τους Βούλγαρους και τους Τούρκους.
Στη μέση του “ρωσικού τομέα” του νεκροταφείου, υπάρχει μία μικρή εκκλησία. Κεραμυδοκόκκινη με λευκά τελειώματα.
Σου κάμει εντύπωση που είναι όλα φροντισμένα και καθαρά; Που είναι βαμμένοι οι τοίχοι; Που δεν υπάρχει πουθενά φθορά να σου βγάζει το μάτι; Σε ένα μέρος μάλιστα που θα φανταζόσουν ότι είναι μάλλον ξεχασμένο απ’όλους -ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος άλλωστε είναι σχεδόν έναν αιώνα πίσω. Τρεις γενιές τουλάχιστον.
Κι όμως καθόλου ξεχασμένο δεν είναι. Μπορεί ο μέσος Θεσσαλονικιός να μην το πολυ-ξεύρει και ο μέσος Έλληνας να μην το έχει ματακούσει, αλλά το κοιμητήριο του Ζέιτενλικ αποτελεί σπουδαίο τόπο προσκυνήματος και μνήμης για τους Ρώσους και ιδίως για τους Σέρβους.
Και στο ερώτημά σου ποιος κουρεύει το γκαζόν, η απάντηση είναι οι ξένες κυβερνήσεις. Βλέπεις, το νεκροταφείο φτιάχτηκε εδώ με αγορά των εκτάσεων αυτών από την ελληνική κυβέρνηση (σκόπιμα σε αυτό το σημείο της πόλης, διότι γειτνίαζε με τα κτήρια των Λαζαριστών που είχαν μετατραπεί τότες σε νοσοκομείο), αλλά η επικαρπία παραχωρήθηκε στα ξένα κράτη και τα έξοδα βαραίνουν μέχρις και σήμερα εκείνους και όχι εμάς. Ευτυχώς -όχι για το έξοδο που γλιτώσαμε, αλλά για το καλό του κοιμητηρίου διότι αν είχαμε εμείς την ευθύνη του, μάλλον ρημαδιό θα ήτανε.
Όπως κατάλαβες από τις φωτογραφίες, περάσαμε σε άλλον τομέα. Εγγλέζοι. Με λιτές ταφόπλακες και λουλούδια.
Τυχαία επιλέγω. Private G.A. Taylor. South Nottinghamshire Hussars. Το κοίταξα να ιδώ τι σημαίνει. Ήταν ένα έφιππο τάγμα που συμμετείχε στη Μάχη της Καλλίπολης και κατέφθασε στη Θεσσαλονίκη το 1916. Τότε σκοτώθηκε και ο Taylor. Ετών δεκαεννιά.
Ανάμεσα στις σχεδόν πανομοιότυπες ταφόπλακες, ξεχωρίζει ένας πιο μεγάλος τάφος. Σου διαβάζω, σε περίπτωση που δεν έχεις μαζί τα γυαλιά σου. “To the victim of the Great War, the Generous English Lady and Great Benefactress of the Serbian People, Madame Harlay” και συνεχίζει “A Great Lady. On your tomb instead of flowers the gratitude of the Serbs shall blossom here. For your wonderful acts, your name shall be known from generation to generation”.
Επειδής με ξέρεις πόσο επίμονος γίνομαι όταν με πιάσει η περιέργεια, τις επόμενες ημέρες το έψαξα. Και έμαθα (από τις ελάχιστες αναφορές που εντόπισα) ότι η κα Harlay ήταν μία θαρραλέα γυναίκα που οργάνωνε βοήθεια υπέρ των Σέρβων, κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Σκοτώθηκε όταν εξερράγη δίπλα της μία οβίδα. Η έρευνά μου, απέδωσε και μία -νομίζω συγκινητική- φωτογραφία που σου παραθέτω. Τη βρήκα στο Πολεμικό Μουσείο του Λονδίνου και πήρα ειδική άδεια για να σου την κοτσάρω εδώ. Πρόκειται για την κηδεία της κυρίας Harlay. Το φέρετρο συνοδεύουν μικροί Σέρβοι πρόσφυγες που ευεργετούνταν από εκείνη.
Συνεχίζω την περιήγηση στο γαλλικό τομέα. Σου μεταφράζω τον τύμβο (τι τα έχουμε τα σορμπόν;) “Στους ιπτάμενους ήρωες που σκοτώθηκαν για τη Γαλλία”.
Παραπέρα, έτερο μνημείο. “Στους 8.089 Γάλλους στρατιώτες αυτής της νεκρόπολης, που σκοτώθηκαν για τη Γαλλία”. Αφού περπάτησα πολύ και σχημάτισα μία αρκετά πλήρη εικόνα του μέρους, άρχισα να κατευθύνομαι προς την έξοδο. Για καλή μου τύχη όμως εκείνη την ώρα κατέφθανε ένα μεγάλο γκρουπ με Σέρβους επισκέπτες. Ήταν όλοι σοβαροί και σκυθρωποί καθώς άκουγαν με ενδιαφέρον την ξεναγό τους. Εκείνη, τους οδήγησε στο Σερβικό κοινοτάφειο και ξεκλείδωσε την πόρτα στην οποία είχα σταθεί λίγα λεπτά νωρίτερα.
Τρύπωσα κι εγώ μαζί τους λάθρα. Κατεβήκαμε μία σκάλα και εισήλθαμε σε έναν ανέλπιστα μεγάλο χώρο. Κοίταζα τριγύρω μου εντυπωσιασμένος. Ένα υπόγειο αποθετήριο, γιομάτο αντικείμενα των νεκρών στρατιωτών, αλλά και λάβαρα και σημαίες και αφιερώματα των συγγενών τους.
Σιωπηλός, έγινα ένα με την ομάδα των Σέρβων που κοίταζαν θλιμμένοι τα αντικείμενα στους τοίχους και τα τραπέζια.
Φωτογραφίες, παράσημα, χειροτεχνίες, ρολόγια. Υλικό για να γιομίσει ένα μουσείο ολάκερο, βρισκόταν αραδιασμένο μπροστά μας.
Παρότι η μέρα ήταν πολύ ζεστή, εδώ κάτω, αρκετά χαμηλότερα από την επιφάνεια της γης, βρισκόσουν σε ένα δροσερό και άχρονο χώρο.
Κρεμασμένα σε έναν τοίχο, τα πηλήκια κάποιων Σέρβων στρατιωτών.
Ακριβώς κάτω από τον τρούλο που σου έδειχνα στην αρχή της περιήγησης, βρίσκεται μία αίθουσα με ένα μεγάλο κόκκινο λάβαρο με δικέφαλο αετό.
Από πάνω, ένας εντυπωσιακός πολυέλαιος. Στο ταβάνι σταυροί.
Δεξιά και αριστερά από την αίθουσα αυτή, ξεκινούσαν μεγάλοι διάδρομοι που οδηγούσαν σε ένα μικρό λαβύρινθο από υπόγειες στοές. Στα τοιχώματά τους, τάφοι και ονόματα. Ειλικρινά στο λέω, από τα πιο εντυπωσιακά πράγματα που έχω δει.
Σε κάποια ονόματα, είχαν κολλήσει ασπρόμαυρες φωτογραφίες του νεκρού με σελοτέιπ. Ή μικρά αφιερώματα. Ή χάρτινες εικόνες της Παναγίας.
Ανάμεσα σε αυτά που είχαν κολλήσει ήταν κι αυτή η φωτοτυπία μίας φωτογραφίας. Δεν ξεύρω ποιος είναι αυτός που εικονίζεται. Απλώς μου έκαμε εντύπωση και σου την παραθέτω.
Βγαίνοντας παρατήρησα και πάλι τα μπουκάλια. Οι συγγενείς που έρχονται ακόμα και σήμερα εδώ, πίνουν στη μνήμη των νεκρών τους.
Ξανακοίταξα για τελευταία φορά το κοινοτάφειο. Απέξω ούτε που φαίνεται τι μπορεί να κρύβει στα σπλάχνα του. Εντυπωσιασμένος και αρκετά συγκινημένος για ετούτο το ανέλπιστο φλασμπάκ σε μία ιστορία εν πολλοίς ξεχασμένη, έφθασα στην έξοδο του κοιμητηρίου. Και χάθηκα πάλι μέσα στην πολύβουη καθημερινότητα της πόλης.
