Ουσιαστικά, ο κόσμος υποφέρει περισσότερο από τον φόβο παρά από τα δόντια του περίφημου αυτού κατοίκου του υποβρύχιου κόσμου, για τον οποίο λέγονται τόσα και τόσα. Εάν ανακοινώσετε σε κάποιο τυχαίο άνθρωπο ότι καταδύεστε, αμέσως θα σας ρωτήσει: «Και δεν φοβάστε τους καρχαρίες;» Οι άσχετοι με το βυθό άνθρωποι, έχουν πανικοβληθεί από τις φήμες που κυκλοφορούν και νομίζουν ότι ο καρχαρίας αποτελεί το σοβαρότερο κίνδυνο του ανθρώπου στη θάλασσα.
Πριν εξαπλωθούν οι υποβρύχιες καταδύσεις, ο καρχαρίας θεωρείτο το πιο αιμοβόρο αρπαχτικό και επικίνδυνο ζώο της φύσεως. Γενική ήταν η αντίληψη ότι ορμά σε οποιοδήποτε άνθρωπο συναντήσει στο δρόμο του. Δηλαδή, το να κολυμπούσε κάποιος σε περιοχή που περιφερόταν ένας καρχαρίας ήταν σαν να έμπαινε σε ένα κλουβί με ένα άγριο και πεινασμένο θηρίο. Γι’ αυτό και οι καρχαρίες ονομάστηκαν «τίγρης των ωκεανών». Με την διάδοση όμως των υποβρύχιων καταδύσεων πολλές εκατοντάδες δυτών συνάντησαν καρχαρίες και διαπίστωσαν ότι οι περισσότεροι εξαφανίζονται γρήγορα μόλις αντιληφθούν την παρουσία τους, ενώ ορισμένοι περιφέρονται περίεργα και ερευνητικά γύρω από αυτούς. Έτσι χαρακτηρίστηκαν δειλοί και έπαψαν να θεωρούνται τόσο επικίνδυνοι για τον άνθρωπο.
Τι είναι τελικά; Επικίνδυνοι ή δειλοί; Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Στην πραγματικότητα ο καρχαρίας είναι πολύ ανόητος και δειλός και κανονικά ο άνθρωπος δεν βρίσκεται στο διαιτολόγιό του. Όταν όμως ένας ψαροντουφεκάς, έχει κοντά του ένα φρεσκοσκοτωμένο ψάρι που βγάζει αίμα, ο δειλός καρχαρίας που ίσως τύχει στην περιοχή, θα μεταβληθεί σε αιμοβόρο αρπακτικό τέρας.
Ο καρχαρίας είναι μια αστείρευτη πηγή για εντυπωσιακές ιστορίες. Οι περισσότερες όμως δεν είναι αληθινές. Για παράδειγμα: Το φθινόπωρο του 1975 διαφημίστηκε και προβλήθηκε ιδιαίτερα η ταινία «Τα σαγόνια του καρχαρία». Η συγκεκριμένη ταινία, παρότι καλή και εντυπωσιακή δημιούργησε ένα φόβο για τους καρχαρίες και κατ' επέκταση για την θάλασσα που αν και έχουν περάσει πάνω από 30 χρόνια, ο φόβος αυτός συντηρείται ακόμη. Ο μεταγενέστερος κινηματόγραφος συντήρησε αυτό το φόβο με ταινίες όπως: «Βαθιά Άγρια Θάλασσα», «Άγριος Ωκεανός» κλπ. Διερωτηθείτε πόσοι άνθρωποι επηρεασμένοι από την ταινία, θα αδυνατούν να χαρούν την θάλασσα μήπως και κατασπαραχτούν από το συγκεκριμένο κάτοικο του ωκεανού και πόσες μητέρες θα αποτρέπουν τα παιδιά του από το πολύτιμο για την υγεία τους και την ανάπτυξή τους μπάνιο ώστε να είναι σίγουρες για την ασφάλειά τους.
Παράδειγμα 2ο: Ένα καλοκαίρι, μια ομάδα βατραχανθρώπων εκτελούσε θεαματικές επιδείξεις στον όρμο Βουλιαγμένης στα πλαίσια εορτασμού της Ναυτικής Εβδομάδας. Οι επιδείξεις περιλάμβαναν και υποβρύχιες ανατινάξεις, καθώς και ρίψη-περισυλλογή από ελικόπτερο. Την επόμενη μέρα μια εφημερίδα έγραφε σε περίοπτη θέση, μεταξύ άλλων, «Μεγάλος καρχαρίας εμφανίστηκε στην Βουλιαγμένη με αποτέλεσμα να πανικοβληθούν οι λουόμενοι. Το Ναυτικό έστειλε πλοιάριο που έβαλε εκρηκτικές ύλες και η Αεροπορία ελικόπτερο που έριξε μεγάλα αγκίστρια με δολώματα από κρέας». Την Τρίτη μέρα, άλλες εφημερίδες έγραψαν περίπου ίδια για την παραμυθένια εμφάνιση.
Κρίσεις δε χρειάζονται. Ωστόσο, η φαιδρή αυτή ιστορία μας δείχνει χαρακτηριστικά, το πόσο πολλά απίθανα γράφονται για τον καρχαρία, συνεχίζοντας να καλλιεργούν το μύθο.
Οι σελίδες που ακολουθούν, βασίζονται στην επιστήμη της βιολογίας, σε ειδικά πειράματα που έγιναν και σε εξακριβωμένα πραγματικά γεγονότα.
Γενικά χαρακτηριστικά
Ο καρχαρίας ανήκει στην τάξη των σελαχιών. Υπάρχουν πολλά είδη, όπως ο γλαυκός, ο λευκός κλπ. Είναι από τα αρχαιότερα όντα του ζωικού βασιλείου. Η θαυμάσια υδροδυναμική κατασκευή του σώματός του, η αντοχή του και η ικανότητά του να προσαρμόζεται γρήγορα σε νέες συνθήκες περιβάλλοντος, συντέλεσαν στο να επιζήσει αναλλοίωτος μέχρι σήμερα, από την εποχή των δεινοσαύρων.
Το σώμα του είναι σαν τεράστιο αδράχτι με άψογή υδροδυναμική γραμμή. Περιβάλλεται από ένα σκληρό και χοντρό δέρμα που είναι λείο ή σκεπάζεται από ειδικές σκληρές φολίδες, που σε άλλους μοιάζουν με αγκάθια και σε άλλους με γυρισμένα δόντια. Οι φολίδες αυτές αποτελούνται από οδοντίνη, από την ίδια δηλαδή ουσία που αποτελείται ένα μέρος των δοντιών του ανθρώπου. Το στόμα του δεν βρίσκεται όπως όλα τα ψάρια ακριβώς μπροστά, αλλά λίγο πιο κάτω, στην κοιλιακοί επιφάνεια του σώματός του. Είναι μια τεράστια εγκάρσια σχισμή, εφοδιασμένη με τρεις σειρές γερά και κοφτερά δόντια. Τα δόντια του καρχαρία βρίσκονται πάντα σε άριστη κατάσταση, γιατί όταν χαλάσει ή σπάσει ένα, αμέσως αντικαθίσταται. Τα μάτια του είναι μικρά, σχιστά με πρασινωπή ανταύγεια και εφοδιασμένη με ένα είδος βλεφάρων.
Η προώθησή του επιτυγχάνεται με μια τρομερή σε μυϊκή δύναμη διχαλωτή ουρά. Την πορεία και την ισορροπία του ρυθμίζει με τα πτερύγια του στήθους και της ράχης του, που μοιάζουν με τεράστια δρεπάνια. Το πρώτο και μεγαλύτερο από τα πτερύγια της πλάτης είναι χαρακτηριστικά και αρκετά γνωστό, γιατί προβάλλει και σκίζει σαν περισκόπιο υποβρυχίου την επιφάνεια της θάλασσας, όταν το κήτος πλέει στην επιφάνεια. Ο καρχαρίας, όσο παράξενο και αν φαίνεται, δεν έχει κόκαλα. Ο σκελετός του είναι εντελώς χόνδρινος. Το στομάχι του είναι πολύ μεγάλο και ο πεπτικός σωλήνας του κοντός. Εξαιρετικά μεγάλο είναι το συκώτι του.
Υπάρχουν περίπου 350 γνωστά είδη καρχαριοειδών, που ξεχωρίζουν από το χρώμα, τα δόντια, τα πτερύγια και άλλα ιδιαίτερα γνωρίσματα. Στα περισσότερα είδη, η διασταύρωση γίνεται με τον κλασσικό τρόπο γονιμοποίησης, γι’ αυτό και ονομάζονται και ζωοτόκα όντα, δηλαδή γεννούν τα μικρά του άρτια.
Η φύση όπως βλέπουμε όπλισε των καρχαρία με πολλά προτερήματα, αλλά για να περιορίσει την υπεροχή του, που θα ανέτρεπε την ισορροπία της ζωής μέσα στη θάλασσα, δεν τον έκανε γρήγορο και ευκίνητο όσο τα ψάρια, που ο σκελετός τους αποτελείται από κόκαλα. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι ο καρχαρίας είναι νωθρός και βραδυκίνητος. Έχει την ικανότητα να κινείται με μεγάλη ταχύτητα, για μικρά όμως χρονικά διαστήματα.
Ο καρχαρίας, περισσότερο από τα άλλα ψάρια, πάσχει φυσιολογικά από μυωπία. Η απόσταση που μπορεί να δει είναι πολύ μικρή. Δεν είναι ακόμα όμως εξακριβωμένο μέχρι που φτάνει η όρασή του. Αντίθετα με την όρασή του, η όσφρησή του είναι καταπληκτική. Μετά την πεταλούδα που έχει την ισχυρότερη όσφρηση από τα όντα της γης, δεύτερος έρχεται ο καρχαρίας. Μπορεί να εντοπίσει λίγες σταγόνες αίμα από πολύ μεγάλη απόσταση.
Τα ακαταμάχητα όπλα του (δέρμα, ουρά, δόντια,δύναμη), η λαιμαργία του και η αντοχή του, τον κάνουν από τα πιο επικίνδυνα όντα της θάλασσας. Παρόλα αυτά, η πείρα έχει αποδείξει ότι η πιθανότητα να επιτεθεί σε άνθρωπο είναι ελάχιστες.
Το κρέας του καρχαρία δεν τρώγεται γιατί έχει βαριά μυρωδιά. Μερικοί όμως κάτοικοι των βορείων χωρών τρώνε τις κοιλιές και τις ωοθήκες του έπειτα από ειδική επεξεργασία. Από το συκώτι του βγαίνει λάδι, που χρησιμεύει για φαγητό σε ορισμένους λαούς ή για βιομηχανικούς σκοπούς. Από το στομάχι του παρασκευάζονται λιπάσματα, ενώ το δέρμα του χρησιμεύει στην κατασκευή δερμάτινων ειδών, πρώτης ποιότητας.
Τρόπος διαβίωσης καρχαριών
Κατ’ αρχήν, οι καρχαρίες ζουν στους ανοιχτούς ωκεανούς, στις παγωμένες θάλασσες, κοντά στις ακτές, σε όρμους, στους ποταμούς και στις λίμνες. Δηλαδή παντού. Οι φωλιά του όμως είναι τα ζεστά νερά. Γι’ αυτό και οι περισσότερες εμφανίσεις ή επιθέσεις σημειώνονται σε πλάτη μέχρι 30 μοίρες βόρεια και νότια από τον Ισημερινό ή σε περιοχές που το νερό έχει θερμοκρασία μεγαλύτερη από 25 βαθμούς Κελσίου.
Υπάρχουν ορισμένα είδη που αποδημούν από τη μία θάλασσα στην άλλη, για να βρουν ζεστά νερά ανάλογα με την εποχή. Σ’ αυτό οφείλονται και οι συχνές εμφανίσεις καρχαριών κάθε καλοκαίρι στις ελληνικές θάλασσες. Συνήθως κολυμπούν κοντά στο βυθό και στο ανοιχτό πέλαγος. Ορισμένοι όμως ανεβαίνουν στην επιφάνεια και πλησιάζουν τις ακτές. Μερικά είδη, όπως ο λευκός, κινούνται συνεχώς χωρίς να κοιμούνται.
Διατροφή
Ο καρχαρίας είναι παμφάγος. Συνήθως όμως τρώει ψάρια, πλαγκτόν και φυτά του βυθού. Το αγαπημένο του μενού είναι το κρέας. Όσο περισσότερο και μουσκεμένο με αίμα είναι τόσο το καλύτερο. Προτιμά το άσπρο κρέας από το σκούρο. Συχνά περιεργάζεται επί ώρες ένα κομμάτι κρέας πριν αποφασίσει να το φάει.
Οι λόγοι που προτιμά το άσπρο κρέας είναι οι εξής:
Έχει συνηθίσει να τρώει το νόστιμο άσπρο κρέας των ψαριών
Επειδή η όραση του είναι περιορισμένη, το άσπρο κρέας το βλέπει καλύτερα
Η θέα του σκούρο κρέατος τον τρομάζει περισσότερο, βλέποντάς το σαν πιθανό εχθρό
Ουσιαστικά, είναι αχόρταγο ζώο, θέλει να τρώει συνέχεια και ότι τρώει το βγάζει μισοχωνεμένο. Όταν είναι πεινασμένος, τρώει οτιδήποτε βρει μπροστά του, ανεξάρτητα από το σχήμα, το μέγεθος και την ποιότητά του. Πολλοί ψαράδες που έχουν πιάσει καρχαρίες έχουν βρει απίθανα πράγματα στο στομάχι τους, όπως ρούχα, τενεκέδες, σχοινιά, ξύλα, ακόμα και πινακίδα αυτοκινήτου έχει βρεθεί. Με την πείνα και την βουλιμία του δεν χαρίζεται σε κανένα από του κατοίκους του υποβρυχίου κόσμου. Μερικές φορές επιτίθεται και σε φάλαινες ή σε άλλους καρχαρίες. Όταν βρει παραγάδι με ψάρια, το τρυγά από τη μια άκρη στη άλλη. Ανεξάρτητα από την όρεξή του, ερεθίζεται και γίνεται τρομερά επικίνδυνος όταν μυριστεί αίμα. Τότε επιτίθεται και σε ανθρώπους.
Μια από τις πιο παράξενες συνήθειες του καρχαρία είναι ο τρόπος που τρώει. Προτιμά να καταπίνει την τροφή του όπως είναι, αμάσητη. Χρησιμοποιεί τα δόντια του μόνο όταν το θύμα του προσπαθήσει να ελευθερωθεί ή όταν είναι πολύ μεγάλο οπότε και αναγκάζεται να το τεμαχίσει.
Γενική είναι η αντίληψη ότι ο καρχαρίας λόγω της θέσεως του στόματός του, αναγκάζεται να γυρίσει ανάσκελα, για να πιάσει την τροφή του. Η προσεκτική παρατήρηση όμως και η έρευνα, απέδειξαν ότι η αντίληψη αυτή είναι εντελώς εσφαλμένη. Ο καρχαρίας γυρίζει ανάσκελα για να αρπάξει την λεία του μόνο όταν αυτή βρίσκεται στην επιφάνεια της θάλασσας. Στις άλλες περιπτώσεις, όταν κυνηγά υποβρυχίως, με ένα ανασήκωμα του κεφαλιού του ανοίγει το απύθμενο στόμα του και καταπίνει ότι βρει μπροστά του.
Πολλές φορές οι καρχαρίες κινούνται ομαδικά. Τότε με γρήγορες κινήσεις συναγωνίζονται για την ίδια τροφή. Οι πιο πεινασμένοι συχνά ορμούν σε άλλους καρχαρίες για μια δαγκωνιά και απομακρύνονται αμέσως για να αποφύγουν τα δόντια των άλλων. Σε περίπτωση που ένας πληγωθεί, αρχίζει και η αντίστροφη μέτρηση για την ζωή του. Οι “φίλοι” του σε σύντομο χρονικό διάστημα θα τον αποτελειώσουν, τρώγοντας και τον ίδιο. Οι καρχαρίες κινούνται ομαδικά συνήθως στις τροπικές θάλασσες χωρίς να πλησιάζουν τις ακτές.
Εικόνα 2. Τρεις σειρές φοβερά κοφτερά δόντια που ανανεώνονται συνεχώς
Πειραματικές παρατηρήσεις
Σε μια πισίνα με 7 αιχμάλωτους καρχαρίες, ρίχτηκε ένα μεγάλο κομμάτι κρέας, που είχε βάρος 60 κιλά περίπου. Σχεδόν αμέσως οι καρχαρίες άρχισαν να κόβουν βόλτες γύρω από το κρέας, σε απόσταση τεσσάρων μέτρων. Σιγά σιγά άρχισαν να στενεύουν τους κύκλους. Σε μια στιγμή ένας σήκωσε το κεφάλι του, άνοιξε το στόμα του και ορμώντας μπροστά, βύθισε τα δόντια του στο κρέας και άρχισε να κουνάει το κεφάλι του δεξιά αριστερά για να κόψει το κρέας. Το ίδιο έκαναν και οι άλλοι της παρέας, μέχρις ότου, η γαστρονομική αυτή τελετή έφτασε στο σημείο, που το αίμα ερέθισε τρομερά τους καρχαρίες και καταβρόχθισαν με τυφλή πλέον μανία το κρέας.
Ο περίφημος αυτοδύτης φωτογράφος συγγραφέας και ερευνητής του υποβρυχίου κόσμου, Αμερικάνος Έλγιν Κιάμπι, έκανε πολλά πειράματα, κάτω από διάφορες συνθήκες στη θάλασσα, για να βγάλει συμπεράσματα σχετικά με τη συμπεριφορά του καρχαρία και ειδικά την ικανότητά του να εντοπίζει την τροφή του με την όσφρηση και μόνο.
Πειραματιζόμενος κοντά στα νησιά Μπαχάμες, τοποθετούσε ένα φρεσκοσκοτωμένο ψάρι, που αιμορραγούσε, πάνω σε μια στοιβάδα κοραλλιών και το σκέπαζε με πέτρες, για να αποφεύγεται ο οπτικός εντοπισμός. Ήταν κατά την κάθοδο της παλίρροιας, οπότε υπήρχε ρεύμα από την ακτή στην ανοιχτή θάλασσα. Ο Κιάμπι παρέμεινε σε απόσταση περίπου 8 μέτρων από το δόλωμα και προς την αντίθετη μεριά της διευθύνσεως του ρεύματος. Δεν περνούσαν περισσότερα από 15-25 λεπτά για να παρουσιαστεί ένας ή περισσότεροι καρχαρίες στην περιοχή του σημείου που είχε κρυφτεί το ψάρι. Αρχικά εκτελούσαν διαδρομές πάνω κάτω, μυρίζοντας όπως οι σκύλοι και μετά όλο και πλησίαζαν το δόλωμα, περιφερόμενοι κυκλικά. Όσο πλησίαζαν, έψαχναν με τα μάτια να βρουν την πηγή του αίματος και οι κινήσεις τους γίνονταν ταχύτερες, μέχρις ότου έφταναν σε απόσταση ενός περίπου μέτρου. Τότε, με μια βίαιη κίνηση, έσπρωχναν με την μύτη τους τις πέτρες και έτρωγαν το δόλωμα.
Ορισμένοι πολύ δειλοί, περιφέρονταν κυκλικά και ποτέ δεν πλησίαζαν λιγότερο από 10-15 μέτρα. Άλλοι πάλι, ορμούσαν και δάγκωναν μια φωτογραφική μηχανή ή ένα ψαροντούφεκο που είχε τοποθετηθεί στο βυθό. Αυτοί φαίνονταν απελπιστικά πεινασμένοι και ήταν επικίνδυνο να τους πλησιάσουν. Οι κινήσεις τους ήταν γρήγορες, νευρικές και τηρούσαν πορεία ζιγκ ζαγκ. Ήταν επίσης πολύ επικίνδυνο όταν υπήρχε αίμα χωρίς δόλωμα, που έκανε τους καρχαρίες να δαγκώνουν όλα τα αντικείμενα δαγκώνοντάς τα. Αυτό αποδεικνύει την αδύνατη όραση που έχουν.
Οι καρχαρίες πάντοτε έκαναν την εμφάνισή τους αντίθετα προς το παλιρροιακό ρεύμα, που οδηγούσε το αίμα στην περιοχή τους. Όταν τα πειράματα γίνονται κατά την άνοδο της παλίρροιας, οπότε υπήρχε ρεύμα από τη θάλασσα προς την ακτή, τα αποτελέσματα ήταν σχεδόν αρνητικά. Οι λίγοι καρχαρίες που παρουσιάζονταν, βρίσκοντας μεταξύ του δολώματος και της ακτής. Όμοια πειράματα έγιναν με αίμα προβάτων, χοίρων και ανθρώπων. Αυτό όμως δεν παρουσίαζε τη μεγάλη δύναμη προσελκύσεως καρχαριών όπως το αίμα των ψαριών και η ανταπόκριση ήταν πολύ μικρή. Το ανθρώπινο αίμα προσέλκυε τους λιγότερους.
Τα πειράματα απέδειξαν ότι το ρεύμα έχει μεγάλη σημασία στην προσέλκυση των καρχαριών, γι’ αυτό και οι υποβρύχιοι κυνηγοί πρέπει να το έχουν πάντα υπόψη τους.
Χρήσιμα συμπεράσματα από τα πειράματα του Κιάμπι είναι τα ακόλουθα:
1. Ο ελεύθερος ή αυτόνομος δύτης που δεν ψαρεύει, είναι κατά πολύ ασφαλέστερος
2. Το υποβρύχιο κυνήγι κατά την άνοδο της παλίρροιας είναι ασφαλέστερο
3. Το υποβρύχιο κυνήγι αυξάνει τις πιθανότητες παρουσίας καρχαριών και επιθέσεων
Πότε ο καρχαρίας επιτίθεται σε άνθρωπο
Αν συγκρίνουμε τα εκατομμύρια των ανθρώπων που κολυμπούν ή καταδύονται καθημερινά το καλοκαίρι, τις χιλιάδες καρχαριών που έχουν συναντήσει και τις ελάχιστες επιθέσεις, συμπεραίνουμε ότι ο άνθρωπος δεν ανήκει στο διαιτολόγιο του καρχαρία. Ελάχιστες επιθέσεις σημειώνονται κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο.
Εδώ οι αμείλικτες στατιστικές παίρνουν το λόγο για να μας πληροφορήσουν ότι από το 1916 μέχρι το 1976 σημειώθηκαν 430 μόνο επιθέσεις εναντίων των ανθρώπων στον κόσμο. Από αυτές, η Αυστραλία έχει το ρεκόρ με 160 και ακολουθεί η Αμερική με 58. Από αυτές οι μισές περίπου ήταν μοιραίες. Οι περισσότερες έγιναν σε κολυμβητές και ελάχιστες σε ψαροντουφεκάδες και αυτοδύτες.
Το κατά πόσο ένας καρχαρίας που θα συναντήσουμε είναι επικίνδυνος, εξαρτάται από το είδος του, την πείνα του και τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Από τα 350 περίπου γνωστά είδη τα περισσότερα είναι τελείως ακίνδυνα για τον άνθρωπο. Το πιο ακίνδυνο είδος είναι και ο μεγαλύτερος σε μέγεθος, ο φαλαινοκαρχαρίας ο καρχαρόδων, ή σέλαχος, που ζει σε όλες τις θάλασσες. Έχει αποδειχθεί με βεβαιότητα από την υδροβιολογία και από ορισμένα τραγικά ατυχήματα, ότι ο λευκός, ο τίγρης, ο γλαυκός και η ζύγαινα, είναι οι πιο επικίνδυνοι για τον άνθρωπο. Από αυτούς, η φοβερή στην όψη ζύγαινα έχει τον διεθνή τίτλο του ανθρωποφάγου. Ευτυχώς τα περισσότερα από τα επικίνδυνα αυτά είδη, συχνάζουν στα τροπικά κλίματα και ειδικά στην ερυθρά θάλασσα.
Οι περισσότεροι επικίνδυνοι καρχαρίες, είναι οι άρρωστοι, οι γέροι, ή οι τραυματισμένοι, οι οποίοι είναι πολύ αργοί και δεν μπορούν να συναγωνιστούν τους άλλους στο κυνήγι της συνηθισμένης τους λείας. Η μεγάλη πείνα τους οδηγεί κοντά στις ακτές, από όπου οι θόρυβοι, οι κινήσεις των σκαφών και η παρουσία των ανθρώπων θα τους απομάκρυνε σε κανονικές συνθήκες. Περιφέρονται όπως οι γερασμένες και άρρωστες τίγρεις των Ινδιών για να βρουν λεία βραδυκίνητη, όπως είναι και ο άνθρωπος.
Οι συνθήκες του περιβάλλοντος είναι ο σπουδαιότερος παράγοντας που κάνει έναν καρχαρία να επιτεθεί. Και αυτός που ανήκει στο πιο ακίνδυνο είδος, μπορεί να μετατραπεί σε τρομερά επικίνδυνος με την παρουσία αίματος ενός χτυπημένου ψαριού. Ένας ψαροντουφεκάς που κρατά ένα φρεσκοσκοτωμένο ψάρι αυτόματα βρίσκεται στο διαιτολόγιο του καρχαρία. Το θαλάσσια ρεύματα οδηγούν το αίμα του ψαριού μακριά. Ο καρχαρίας έστω κι αν είναι σε απόσταση μιλιών χάρη στην απίστευτα έντονη όσφρησή του θα το αντιληφθεί και θα ψάξει να βρει την πηγή ακολουθώντας τα ίχνη. Αν ο άνθρωπος βρεθεί μεταξύ του ψαριού-που λειτουργεί ως πηγή του αίματος-και του καρχαρία, τότε οι πιθανότητες να μην του επιτεθεί είναι ελάχιστες νομίζοντας ότι πηγή του αίματος είναι αυτός. Είναι συνεπώς αφάνταστα επικίνδυνο να βρεθεί κανείς σε περιοχή που διαχέεται το αίμα, μεταξύ ενός τραυματισμένου ψαριού και ενός καρχαρία.
Από αυτό συμπεραίνουμε ότι ο κολυμβητής ή ο αυτοδύτης που έχει κάποιο ανοιχτό τραύμα, πρέπει να βγει το ταχύτερο από το νερό γιατί πιθανώς το αίμα του να προσελκύσει κάποιον καρχαρία, αν και το αίμα του ανθρώπου δεν τον έλκει το ίδιο αποτελεσματικά με το αίμα των ψαριών. Συνήθως, πριν επιτεθεί, περιφέρεται κυκλικά μικραίνοντας συνεχώς την ακτίνα. Η συνήθεια αυτή δίνει στον άνθρωπο την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει τα αναφερόμενα παρακάτω αμυντικά μέτρα για να αναγκάσει το κήτος να φύγει ή να κρατηθεί σε απόσταση. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις ο καρχαρίας επιτίθεται με εφόρμηση κατ’ ευθείαν.
Εικόνα 3. Ο καρχαρίας έλκεται από την μυρωδιά του αίματος του ψαριού αλλά επειδή ο αυτοδύτης βρίσκεται ανάμεσα αναγνωρίζει αυτόν ως πηγή του αίματος και συνεπώς τροφή
Στατιστικά επιθέσεων καρχαριών σε ανθρώπους
Ελλάδα: 14 επιθέσεις σε 160 χρόνια
Τα τελευταία 160 χρόνια στα ελληνικά πελάγη έχουν καταγραφεί 14 επιθέσεις, από τις οποίες οι 11 απέβησαν μοιραίες, συνήθως λόγω ακατάσχετης αιμορραγίας των θυμάτων με την τελευταία να ανάγεται στις αρχές της δεκαετίας του 1980 χωρίς να έχουν πλήρως αποσαφηνιστεί οι συνθήκες. Με δυο λόγια στην Ελλάδα συμβαίνει μία επίθεση καρχαρία σε άνθρωπο ανά 11,5 χρόνια.
Για να καταλάβουμε την σπανιότητα του πράγματος, όσες πιθανότητες έχουμε να μας συμβεί ένα αεροπορικό δυστύχημα τόσες πιθανότητες έχουμε να συναντήσουμε καρχαρία στη θάλασσα. Η πιθανότητα όμως να δεχθούμε επίθεση από καρχαρία, είναι ίδια με την πιθανότητα να πετάξουν από ένα αεροπλάνο μια καραμέλα και να την πιάσουμε με το στόμα μας εξηγεί ο εκπαιδευτής καταδύσεων και ιδρυτικό μέλος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απειράνθου στη Νάξο, Μανώλης Μπαρδάνης, ο οποίος έχει πραγματοποιήσει την πλέον λεπτομερή καταγραφή επιθέσεων καρχαριών στις ελληνικές θάλασσες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
ΗΠΑ: 36 επιθέσεις καρχαριών κάθε χρόνο σε 200.000.000 λουόμενους στο σύνολο των ακτών της.
Αν το 36 σας φαίνεται μεγάλος αριθμός, αναλογιστείτε ότι οι πιθανότητες είναι 1 στις 5.555.555 σύμφωνα με τον συνολικό αριθμό λουομένων. Είναι δηλαδή πολύ πιο πιθανό να πιάσετε τον πρώτο αριθμό του λαχείου παρά να σας επιτεθεί καρχαρίας στις παραλίες της ΗΠΑ.
Σύμφωνα με επίσημα στατιστικά στοιχεία διαφόρων φορέων έχουμε:
1 στις 106 πιθανότητες να σκοτωθούμε σε τροχαίο
1 στις 5.000 πιθανότητες να πεθάνουμε από ηλεκτροπληξία
1 στις 20.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από αεροπορικό δυστύχημα
1 στις 83.000 πιθανότητες να πεθάνουμε από χτύπημα κεραυνού
1 στις 100.000 πιθανότητες να πεθάνουμε από τσίμπημα μέλισσας ή σφήγκας (χωρίς να είμαστε αλλεργικοί)
1 στις 131.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από κάποιο σεισμό
1 στις 147.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από επίθεση σκύλου
1 στις 500.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από αστεροειδή που θα πέσει στη γη
1 στις 106 πιθανότητες να σκοτωθούμε σε τροχαίο
1 στις 5.000 πιθανότητες να πεθάνουμε από ηλεκτροπληξία
1 στις 20.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από αεροπορικό δυστύχημα
1 στις 83.000 πιθανότητες να πεθάνουμε από χτύπημα κεραυνού
1 στις 100.000 πιθανότητες να πεθάνουμε από τσίμπημα μέλισσας ή σφήγκας (χωρίς να είμαστε αλλεργικοί)
1 στις 131.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από κάποιο σεισμό
1 στις 147.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από επίθεση σκύλου
1 στις 500.000 πιθανότητες να σκοτωθούμε από αστεροειδή που θα πέσει στη γη
1 στις 3.500.000 πιθανότητες πνιγμού στην θάλασσα
1 στις 11.500.000 πιθανότητες επίθεσης καρχαρία
1 στις 265.000.000 πιθανότητες θανάτου από επίθεση καρχαρία
Αμυντικά μέτρα
Όταν κάποιος συναντήσει καρχαρία, πρώτα απ’ όλα δεν πρέπει να πανικοβληθεί. Το πιθανότερο είναι το κήτος να εξαφανιστεί μόλις έρθει σε οπτική επαφή μαζί του. Ίσως όμως να παραμείνει σε απόσταση περιφερόμενος κυκλικά. Εάν κολυμπάτε στην επιφάνεια, μην αφήνεται τα χέρια ή τα πόδια σας να κρέμονται. Παρακολουθείται συνέχεια τις κινήσεις του και μην του γυρίζεται την πλάτη. Αν σας πλησιάσει, φανείτε ζωντανός, ζωηρός και απειλητικός. Ο λόγος που περιφέρεται κυκλικά γύρω σας είναι επειδή σας αναγνωρίζει ως υποψήφια τροφή αλλά συγχρόνως σας φοβάται και διστάζει να έρθει. Η σταδιακή μείωση της ακτίνα της κυκλικής περιφοράς του, σημαίνει ότι παίρνει θάρρος και πλησιάζει να εξερευνήσει αυτό που βλέπει. Μπορεί το να μείνετε ακίνητοι να είναι καλό στο πρώτο στάδιο, δηλαδή στον πρώτο εντοπισμό σας από τον καρχαρία, αλλά στην φάση που ο καρχαρίας πλησιάζει είναι πολύ επικίνδυνο. Μετά την κυκλική εξερεύνηση, ο καρχαρίας συνήθως δαγκώνει τον άνθρωπο για να δει «τι είναι». Άρα λοιπόν στην φάση που ο καρχαρίας θα πλησιάσει πάρα πολύ το καλύτερο θα ήταν να του επιτεθείτε εσείς χτυπώντας τον ανάμεσα στα μάτια, κάτι που θα τον τρομάξει και πιθανόν θα τον διώξει. Αν προσπαθήσετε να απομακρυνθείτε τότε θα καταλάβει ότι τον φοβάστε και θα σας ακολουθήσει για να σας επιτεθεί. Οι σπασμωδικές κινήσεις, προκαλούν δονήσεις που προσελκύουν το ψάρι. Να κινείσθε αργά, ρυθμικά και ψύχραιμα. Αν είστε αυτοδύτης και έχετε μαζί σας ψάρια αφήστε τα και κολυμπήστε κόντρα στο ρεύμα. Πιθανότατα ο καρχαρίας θα μείνει στην περιοχή το αίματος των ψαριών.
Στις ελληνικές θάλασσες υπό κανονικές συνθήκες, οι πιθανότητες κολυμβητής να σκοτωθεί από καρχαρία είναι απειροελάχιστες. Αν ένα λευκός καρχαρίας, που θεωρείται και ο πιο επικίνδυνος, βρεθεί κοντά σε ένα κολυμβητή, οι πιθανότητες να του επιτεθεί είναι 3 στις 100! Είναι δηλαδή πολύ πιο πιθανό να σου επιτεθεί ένας σκύλος αν περάσεις από δίπλα του παρά ένας καρχαρίας. Συνυπολογίζοντας τις πιθανότητες ότι είναι επίσης σπάνιο να βρεθεί σε ελληνική θάλασσα, πόσο μάλλον στα ρηχά όπου κολυμπάνε οι λουόμενοι, οι πιθανότητες σχεδόν εκμηδενίζονται.
Συνήθειες του καρχαρία
Η περιγραφή σχετικά με τη συμπεριφορά του καρχαρία που έχουμε κάνει είναι φυσικά σχηματική. Στην πραγματικότητα οι συνήθειές του είναι εντελώς ασταθείς. Ενώ χωρίς αμφιβολία είναι δειλός και βλάκας, δεν παύει παράλληλα να είναι αιμοβόρο αρπακτικό. Παρ’ όλη τη μεθοδική μελέτη που έχει γίνει πάνω στο θέμα, η θαλασσινή βιολογία δεν έχει κατασταλαγμένες γνώσεις σχετικά με τη συμπεριφορά του. Οι συνήθειες του καρχαρία διαφέρουν από είδος σε είδος, από μέρος σε μέρος και από στιγμή σε στιγμή. Ο μεγάλος αριθμός πειραμάτων, αλλά και η εμπειρία από χιλιάδες συναντήσεις ανθρώπων με καρχαρίες, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε πως θα συμπεριφερθεί ένας καρχαρίας σε μια δεδομένη στιγμή. Έχει αποδειχθεί ότι μια κραυγή, ή ένας οποιοσδήποτε θόρυβος τον απομακρύνει αλλά παράλληλα διαπιστώθηκε ότι ορισμένες φορές ο θόρυβος τον προσελκύει. Αυτό εξαρτάται από τα γούστα και το είδος του. Μπορεί να δείτε ένα καρχαρία ο οποίος να κινείται αργά, τεμπέλικα και να κοιτάζει αλλού αδιαφορώντας για την παρουσία σας. Μην του έχετε όμως απόλυτη εμπιστοσύνη, γιατί απότομα μπορεί να μετατραπεί σε αρπακτικό. Υπάρχουν πολλά παράδοξα στις συνήθειές του. Η συμπεριφορά ενός καρχαρία ο οποίος αιχμαλωτίζεται σε ένα περιορισμένο χώρο για να μελετηθεί, αλλάζει κατά πολύ. Συνεπώς είναι δύσκολο να δημιουργηθεί μία πρότυπη δεδομένη συμπεριφορά του.
Είδη καρχαριών
Από τα 350 περίπου γνωστά είδη , οι πιο συνηθισμένοι είναι οι εξής
Λάμνα
Ανήκει στους φαλαινοκαρχαρίες και το μήκος του φτάνει τα 3 μέτρα. Η ουρά του είναι σαν ημισέληνο, τα δόντια του τριγωνικά και όμοια στα δυο σαγόνια. Πίσω από τα μάτια έχει δυο μαύρες κηλίδες και πίσω από τα ρουθούνια δύο τριγωνικές. Συνήθως βρίσκονται σε ωκεανούς χωρίς να θεωρείται επικίνδυνοι για τον άνθρωπο.
Αλεπού της θάλασσας
Και αυτός ανήκει στους φαλαινοκαρχαρίες και χαρακτηρίζεται από τη μακριά, σαν δρεπάνι ουρά του. Βρίσκεται σε όλες τις θάλασσες και δεν θεωρείται επικίνδυνος για τον άνθρωπο. Συνήθως τρέφεται από κοπάδια ψαριών.
Φαλαινοκαρχαρίας ο καρχαρόδων ή σέλαχος
Παρόλο που είναι ο μεγαλύτερος σε μέγεθος, είναι ο πιο ακίνδυνος. Τα δόντια του είναι σχετικά μικρά και γυρτά προς το φάρυγγα. Το μήκος του είναι 10-15 μέτρα και βρίσκεται σε όλες τις θάλασσες. Γενικά κρίνεται σαν μεγάλος υπναράς και είναι ο πιο φιλήσυχος καρχαρίας.
Μεγαλοκηλιδωτός και μικροκηλιδωτός
Και οι δυο ανήκουν στους «βουκέφαλους», μία από τις παλαιότερες οικογένειες. Η μόνη τους διαφορά εντοπίζεται στο μέγεθος. Έχουν δόντια τριγωνικά και πολύ μυτερά, με πλάγιες οδοντωτές επιφάνειες σαν πριόνι. Το κεφάλι τους είναι πολύ άσχημο, χοντρό και πλακωτό. Στο πάνω μέρος του πτερυγίου της ράχης έχουν άσπρες κουκίδες. Τρέφονται συνήθως με ρέγκες.
Λαίμαργος
Δεν μας ενδιαφέρει και πολύ γιατί συνήθως ζει στα μεγάλα βάθη των παγωμένων θαλασσών. Έχει γκρίζο χρώμα και το μήκος του είναι 6 με 8 μέτρα.
Λευκός
Ευτυχώς δεν συναντάται συχνά, γιατί είναι πολύ επικίνδυνος. Το χρώμα του είναι μολυβί ή καφέ στο πάνω μέρος και άσπρο στο κάτω. Χαρακτηρίζεται από το τριγωνικό πτερύγιο που έχει στην πλάτη του, την ημισεληνοειδή ουρά του και την πλατιά του μύτη. Το μήκος του είμαι συνήθως 3 με 4 μέτρα μπορεί όμως να φτάσει και μεγαλύτερο. Βρίσκεται σε όλες τις θάλασσες αλλά προτιμά τους ωκεανούς. Τρέφεται από μεγάλα θαλασσινά ζώα, όπως φώκιες, χελώνες, τόνους, ακόμα και άλλους καρχαρίες.
Τιγροειδής
Είναι και αυτός από τους πιο επικίνδυνους. Συνήθως το μήκος του φτάνει τα 4 μέτρα αλλά ορισμένες φορές και τα 10 μέτρα. Χαρακτηρίζεται από τα σκούρα καφέ σημάδια που έχει στο σώμα του, τα οποία σχηματίζουν ραβδώσεις. Το κεφάλι του είναι πλακωτό, με μυτερή μούρη μπροστά. Περιφέρεται σε όλες τις θάλασσες και ευθύνεται για πολλές επιθέσεις εναντίων ανθρώπων.
Ζύγαινα ή πατερίτσα
Πολλές φορές πλησιάζει τις ακτές και θεωρείται και αυτός επικίνδυνος για τον άνθρωπο. Το κεφάλι του είναι κατασκευασμένο έτσι, ώστε μαζί με το υπόλοιπο σώμα του να μοιάζει με σφυρί ή πατερίτσα. Στις άκρες του κεφαλιού του βρίσκονται τα μάτια του. Είναι τρομακτικός στην όψη και το μήκος του φτάνει στα 5 μέτρα. Τρέφεται με σελάχια ή ότι άλλο βρει. Υπάρχει σε αφθονία στα νερά της Μεσογείου.
Ίσουρος
Βρίσκεται σε όλες τις θάλασσες και το μήκος του μπορεί να φτάσει τα 4 μέτρα. Κολυμπά γρήγορα και τρέφεται από κοπάδια ψαριών. Όταν πιαστεί σε ειδικό αγκίστρι, παλεύει δυνατά και μπορεί να αναποδογυρίσει βάρκα με την ουρά του, δαγκώνοντας ότι βρει μπροστά του.
Καρχαρίας ο ταύρος
Καλείται και «τίγρης της άμμο», γιατί ζει στο βυθό και είναι πολύ αιμοβόρος. Το μήκος του φτάνει τα 3 μέτρα. Το δεύτερο ραχιαίο πτερύγιό του είναι σχεδόν ίσο με το πρώτο σε μέγεθος. Περιφέρεται συνήθως κοντά στο βυθό και του αρέσει πολύ να κοιμάται εκεί επί ώρες.
Εικόνα 4. Τέσσερα από τα πιο επικίνδυνα είδη καρχαρία για τον άνθρωπο
Εικόνα 5. Πιο πολύ τρομάζει η όψη του παρά τα κατορθώματά του
- Μανώλη Ε. Παπαγρηγοράκη «Ο υποβρύχιος άνθρωπος – Μια πλήρης σπουδή των καταδύσεων» - Όγδοη αναθεωρημένη έκδοση Αθήνα 1997
- Δημήτριος Ι. Καρακύριος «Ναυαγοσωστική» - Κομοτηνή 1999
